Тәуелсіздігіміздің 30 жылындағы табыстар алға жетелесе, ал уақтылы шешілмеген қайшылықтар саяси проблемаға айналды. Саясаттағы проблема дегеніміз – туындаған жағдайларды оңтайлы және уақтылы шешуге қоғамдық деңгейде өзара келісімге келе алмау. Келіспеушіліктің себептеріне: саяси жүйенің тұйықталуы, экономиканың әлсізденуі, әлеуметтік мәселелердің ұзақ жылдар дұрыс реттелмеуі, халықтың саяси процестерден, саяси шешім қабылдаудан шеттетілуі жатады. Бұны қоғамдық келісім мүшелерінің құқықтарының қақтығысы деп те айтуға болады. Теория бойынша қоғамдық деңгейде келісімге қатысушылар билікті бірдей бөлісе алса ғана демократияны сезіне аламыз. Ол үшін әр адам өз құқығын көпшіліктің мүддесі жолында шектей алуы тиіс. Біздің жағдайда әлемдік және 30 жылдық өмір тәжірибемізді сауатты үйлестіре отырып, жаңа бағыттарымызды анықтауға бет қойғанда ғана билік пен халық арасы барынша жақындай түседі. Жыл басындағы қаңтар қақтығысының сабақтары осыған саяды. Ол сабақтарды қазірден жүрекпен сезініп, ел басқаруда басты назарда ұстамасақ, оның зардабы бұдан да зор болатынын жоққа шығару қиын. Өткеннің қайсысының әлі күнге құрметке лайық екенін, ал өмірімізді жеңілдету үшін қайсысынан құтылу қажеттігін анықтауға салауатты сараптаулар жасау қашанда өзекті.
Адамзаттың бүкіл өмір сүру жолында, биліктің, халықтың бақылауында болуы өте өзекті мәселе ретінде қарастырылады. Өз кезегінде мемлекет мәжбүрлеуге негізделген билік монополиясын иемдене алады. Қоғам мүддесіне қажет болса, әділеттілікпен күш қолдануға баруы ықтимал. Жыл басында елдігімізге қауіп төнгенде осындай іс-қимылға бару арқылы ішкі тұрақтылықты сақтап қалдық. Бірақ адамдарды қорқытпау керек, сендіру, сенім артуы қажет. Яғни, билік тек қарулы күштерге емес, халықтың қолдауына басымдық бергені дұрыс. Сонда билік пен халық арасында өзара сенім күшейеді. Жолдаудың негізгі мазмұнын құраған, саяси ұстанымдарымызды жаңғырту, осы бағыттарды көздейді.
Еліміздегі саяси жаңғырту ісі адал әрі әділ «ойын ережесін» қалыптастыруды мақсат тұтады. Бұл айтуға оңай түсінік. «Әділдік дегеніміз барлық жерде, бәрімізге ортақ құндылық па?» деген сұрақ адамзатпен бірге келе жатыр. Кезінде Әлихан Бөкейханұлы: «Әділдік жоқ жұртта береке-бірлік болмайды», деп өсиеттеп кеткен екен. Бұның барлығы Президенттің проблемаларды тұжырымдап, тиімді шешім қабылдай алу жауапкершілігіне тіреледі. Мемлекет басшысы «Саяси жаңғыру болмаса, елімізді орнықты дамыту, ауқымды әлеуметтік-экономикалық өзгеріс жасау мүмкін емес», деп дәл тұжырым жасады. Яғни, барлық бастамалар саясаттағы маңызды проблема – конфликтіні басқара білуді оңтайлы шешуі тиіс.
Осындай келелі сараптамалар негізінде жан-жақты халықтық талқылауға мүмкіндік жасалынып, мемлекетіміздің саяси жүйесін реформалаудың құқықтық базасын жетілдіру қолға алынды. Президент 5 маусымға «Ата Заңымызға өзгерістер мен толықтыруларды қабылдайсыз ба?» деген тұжырымдағы сауал қойылып, жалпыхалықтық референдум өткізуді жариялады. Бұл рефердум – еліміздегі жинақталған проблемаларды шешуге қолдау мен қарсылық білдірушілер арасындағы бәсекенің оңтайлы шешімін табуына нақты қадам. Жалпыхалықтық таңдау арқылы мемлекеттік басқарудың шынайы демократиялығына жол ашылады деп сенеміз. Біз тәуелсіз ел ретінде халықтың атынан басқару, халық үшін басқару кезеңдерінен өттік, енді халықпен басқаруға мүмкіндігіміз артады. Бұқара халықтың билікке араласуы, саяси шешімдерге тікелей қатыса алудың құқықтық негізі нақтылана түседі. Өйткені, Конституция – біріншіден, әділеттілік, теңдік ұғымымен тығыз байланысты. Екіншіден, табиғи теңдіктің алдыңғы қатарда болуын рәсімдейді. Дегенмен, бір мәселедегі теңдік, екінші мәселеде теңсіздік тудыруы мүмкіндігіне байланысты, әрбір бап бойынша көзқарастар тартысы туындауы заңдылық. Табиғи құқықтарымызға сүйеніп бір-бірімізбен теңбіз деп санағанмен, оның нақты көрінісі Конституцияда бекітіледі. Сондықтан да референдум өткізудің өзіндік жауапкершілігін баршамыз сезінгеніміз жөн. Президент бастамаларының қоғамдық қатынастарды барынша әділеттілікке жақындатуына ашатын мүмкіндіктерін сезіне алсақ қана оң нәтижелерге жетеміз.
Заңның дұрыс болуы – әділеттілік қасиеттің саяси формасы. Конституцияға енгізуге ұсынылған өзгертулер мен толықтырулар осы бағытты көздейтіні анық байқалуда. Оның нақты көріністеріне президент құзыретінің шектеліп, парламент пен жергілікті мәслихаттар құқығының кеңейтілуі, сайлау процесін дамыту т.б жатады. Ендеше, билік тармақтарының арасындағы жаңа қатынастар – өзара тартысқа, бір-бірін тежемелік тетігі – теке-тіреске айналмасын дейік. Әрине, бұл реформа да кез келген жағдайдың дәл ортасын білдіреді деп айта алмаймыз. Еш ұрпақ өз заңдары арқылы болашақтағы ұрпақты өзіне бағындыра алмайтыны тарихтан белгілі. Уақыт өте келе әлі де тереңдей түсетін боламыз. Референдум қорытындысының елде конституциялық және саяси-әлеуметтік тұрақтылықты сақтау қауқары жоғары болғаны маңызды. Билік институттарын заңдармен өзгертерміз, ал сананы өзгерту көп жылды талап етеді. Осындайда Конфуцийдің «елдің басында қанша әділ билеуші тұрса да, бірнеше ұрпақ алмаспай елдің санасы, мәдениеті жаңармайды» дегені еріксіз есімізге түседі.
Әлемдегі геосаяси ойындарда жеңіске жетуге әркімнің таласы бар. Біз соған қаншалықты шыдас береміз? Қайсысына ақылымыз бен айламыз жетеді? Дайындығымыз қаншалықты? Бұл сұрақтар бәрімізді толғандыруы тиіс. Қазіргі басымыздан өткізіп жатқан күрес заңы – өз-өзімізді сақтау инстинктін арттыруды талап етуде. Сондықтан да, тәуелсіздігімізді сақтап, ұлттық бірегейлігіміздің негізін нығайтып, елімізді жаңғырту жолында ұйысуымыз өте маңызды. Бас-басымызға би болып, елдің ығырын шығармай, таласпай өзара жарассақ қана жетістікке жетеміз.
Үлкен үмітпен, зор сеніммен басталған Жаңа Қазақстан жолындағы береке-бірлігіміз нығая берсін десек, барлығымыз референдумға белсене ат салысқанымыз жөн.
Наурызбай БАЙҚАДАМОВ,
Қызылорда облыстық мәслихатының хатшысы,
тарих ғылымдарының кандидаты
https://egemen.kz/article/313066-khalyq-atynan-basqarudan-%E2%80%93-khalyqpen-basqarugha